انتشارات واژگان خِرد
صفر تا ۱۰۰ “آموزش روش تحقیق” + انواع آن و مراحل تدوین
آبان
آخرین بروزرسانی مقاله: ۱۱ام فروردین, ۱۴۰۳ ۰۵:۵۵ ق٫ظ
تصور کنید شما یک دانشجوی کارشناسی ارشد رشته روانشناسی هستید و می‌خواهید یک پایان نامه با موضوع بررسی تأثیر بازی‌های رایانه‌ای بر سلامت روانی کودکان بنویسید. شما می‌دانید که این موضوع یکی از مسائل مهم و مورد بحث در جامعه است و قصد دارید به این سوال پاسخ دهید: آیا بازی‌های رایانه‌ای می‌توانند سبب افزایش استرس، اضطراب و افسردگی در کودکان شوند؟
برای پاسخ به این سوال، شما نیاز به انجام یک پژوهش دارید. پژوهش یک فرآیند منظم و منطقی است که با استفاده از روش‌های علمی، به جستجوی دانش و حل مسائل می‌پردازد و روش تحقیق به مجموعه‌ای از فرآیندها، رویه‌ها و اصولی گفته می‌شود که توسط پژوهشگران برای جمع‌آوری، تحلیل و تفسیر داده‌ها به کار می‌روند. بنابراین تحقیق نوعی شک نظام‌مند در اسرار خلقت است که در نهایت به کشف روابط پنهان و نظم میان پدیده‌ها نائل می‌شود و از دل آنها قوانین علمی را بیرون می‌کشد.
در این مقاله قصد داریم به آموزش روش تحقیق، انواع روش تحقیق و مراحل تدوین یک پژوهش بپردازیم تا هر آنچه باید بدانید تا یک پروژه پژوهشی را با موفقیت به پایان برسانید را فرابگیرید. در ادامه اول توضیح خواهیم داد که علم چگونه روش‌مند شد، این روشمندی چگونه موجب پیشرفت علوم شد و سپس به توصیف انواع روش تحقیق خواهیم پرداخت.
علم چگونه روش‌مند شد؟
نمی‌توان از آموزش روش تحقیق سخن گفت اما به رشومندی علمی اشاره نکرد. مطابق استقراگرایی سطحی، علم با مشاهدات آغاز می‌شود. مشاهده‌گر باید همه تلاش خود را بکار بندد تا با ذهنی خالی از پیش‌داوری به کشف واقعیت‌ها بپردازد. قراین بسیاری وجود دارند که نشان می‌دهند درک انسان از واقعیت تنها به فرایند دیدن منحصر نمی‌شود بلکه تجارب گذشته، عواطف و احساسات و باورهای او می‌توانند در گزارشی که مغز از واقعیت به او میدهد دخالت کنند. بنابراین، در تحقیقات علمی مشاهده باید عاری از هرگونه پیش‌داوری باشد.
گزاره‌هایی که ازطریق مشاهده به دست آمده باشند اساسی را به وجود می‌آورند که قوانین و نظریه‌ها (معرفت علمی) از آن حاصل می‌شوند. قوانین و نظریه‌ها، قواعدی کلی هستند که به همه طبیعت تعمیم داده می‌شوند. البته این تعمیم در صورتی پذیرفته می‌شود که نمونه‌برداری آماری و تکرار آزمایش‌ها در شرایط مختلف به نتایج یکسانی منتهی شود چراکه فرض اولیه بر این است که قوانین طبیعت در همه جا یکسان عمل می‌کنند. به این روش، استقرای ناقص می‌گویند.
از آنجا که استقرای ناقص یقین‌آور نیست نظریه‌های علمی باید پس از موفقیت در مرحله آزمایش، به بوته ابطال گذاشته شوند یعنی هر کوششی تا در شرایط مختلف راستی‌آزمایی شوند. البته شرط این راستی‌آزمایی این است که موضوع مورد آزمایش واقعا ابطال‌پذیر باشد، یعنی همواره راهی برای آزمایش و راستی‌آزمایی آن وجود داشته باشد که اگر چنین نباشد موضوع مورد نظر درحوزه علم محسوب نمی‌شود.
به همین دلیل، ابطال‌پذیری به عنوان معیاری برای علمی بودن نظریه‌ها پذیرفته شد و اتفاقا دلیل اصلی پیشرفت علوم هم همین ویژگی علم است. البته ابطال‌پذیری با اثبات‌پذیری تفاوت دارد. در علم هیچ چیزی به طور ۱۰۰ درصد قابل اثبات نیست. ابطال‌پذیری به این معناست که هرگز نمی‌توان هیچ نظریه‌ای را صادق دانست هرچند از آزمون‌های دقیق با موفقیت بیرون آمده باشد، اما می‌توان خوشبینانه گفت نظریه‌ای که قادر به تحمل آزمون‌هایی باشد که نظریه‌های سابق را ابطال کرده است، نسبت به نظریه‌های پیشین برتری دارد.
دقیقا به همین دلیل است که نتایج علمی غالبا بر اساس مفهومی از احتمال درستی بیان می‌شوند و چنانچه از یک معیاری بالاتر باشد می‌توان با اطمینان بالایی آن را به کل جامعه مورد آزمایش تعمیم داد و این تعمیم به دلیل ویژگی ابطال‌پذیری یک تعمیم ناروا نیست بلکه کاملا روا و شایسته است.
البته روش علمی صرفا شامل ابطال‌پذیری نیست و دو ویژگی دیگر را نیز باید شامل باشد: ۱) آزمون‌پذیری ۲) تکرارپذیری. آزمون‌پذیری به این معناست که فرضیه مطرح شده قابل آزمون باشد و تکرارپذیری به این معناست که بتوان در شرایط مختلف این آزمون را تکرار کرد. همین ۳ ویژگی روش علمی است که علم را از شبه علم متمایز می‌کند و فونداسیون آموزش روش تحقیق را شکل میدهد.
روش علمی به ما این امکان را میدهد تا به دانش‌های جدیدی برسیم، پدیده‌ها را توضیح و به سوالات علمی پاسخ دهیم. این روش، اساس تولید دانش در علوم مختلف است و به ما امکان میدهد تا به طور منطقی و دقیق به جهان پیرامونمان نگاه و اسرار آن را کشف کنیم. در ادامه آموزش روش تحقیق، کاربرد روش پژوهش در زندگی را در قالب یک داستان ساده بیان کرده‌ایم. ما در زندگی روزمره هم همواره در حال تحقیق و پژوهش و یافتن پاسخ پرسش‌هایمان هستیم. بنابراین، یادگیری علم و آموزش روش تحقیق فقط به درد درس و دانشگاه نمی‌خورد بلکه در دنیای امروز علم در همه ابعاد زندگی ما حضور دارد.
علی و ماجرای کلید گم‌شده
قبل از اینکه وارد جزئیات آموزش روش تحقیق شویم، قصد داریم روش تحقیق را در قالب یک داستان بیان کنیم تا فهم آن قدری آسان‌تر شود. در این داستان، یک مسئله تعریف می‌شود. سپس فرضیاتی مطرح و آزمون می‌شوند. در نهایت داده‌ها جمع‌آوری، تحلیل و تفسیر می‌شوند. از تفسیر داده‌ها، نتایج حاصل می‌شوند که می‌توانند در مسائل مشابه راهگشا باشند.
یک روز علی به دفتر کارش رسید و متوجه شد که یکی از کلیدها گم‌شده است. این کلید برای باز کردن درب اتاق او بود. علی به دنبال حل این معما بود. او فرضیه‌ای را مطرح کرد: “آیا کلید در دفتر محل کار است یا در جای دیگری خارج از محل کار گم شده است؟”
علی تصمیم گرفت که آزمایشی انجام دهد. او در محل کار همه کتاب‌ها و کاغذها را بررسی کرد. کلید آنجا نبود. او هرجایی که ممکن بود کلید گم شده باشد را بررسی کرد اما کلید پیدا نشد. علی داده‌های مربوط به مکان‌های مختلف را جمع‌آوری کرد.
علی داده‌ها را تحلیل کرد و متوجه شد که کلید در محل کار گم نشده است. پس کلید باید در جای دیگری گم شده باشد.
علی فرضیه دیگری مطرح کرد. کلید احتمالاً در جیب پالتویش باید باشد. او به جیب پالتو نگاه کرد و کلید را پیدا کرد. به این ترتیب علی با دانشی که از روش علمی داشت بدون اینکه دست‌پاچه و عصبی شود فرضیه‌های مختلفی را مطرح و یکی پس از دیگری آزمون کرد تا سرانجام به نتیجه رسید. این دقت علی در حل مسائل همواره نجات‌بخش علی در مشکلات و گرفتاری‌ها بوده است.
ما به شما هم توصیه می‌کنیم همچون دوستمان علی روش علمی را یاد بگیرید و از آن در حل هرنوع مسئله‌ای استفاده کنید. روش علمی فقط برای تولید علم نیست بلکه روشی است که برای حل هر مسئله‌ای در زندگی بکار می‌رود. روش علمی تنها روش دقیق آزمون فرضیات است که بشر تاکنون ابداع کرده است؛ روشی که ما را به نتایج منطقی رهنمون می‌سازد.
آموزش روش تحقیق چه فایده‌ای دارد؟
حالا پرسش این است که این آزمون‌های سخت چگونه انجام می‌شوند و چگونه از جامعه علمی تایید می‌گیرند. دقیقا همینجاست که مفهومی بنام روش علمی تحقیق یا روش پژوهش مطرح می‌شود. روش تحقیق شامل مراحل و فرایندهای استانداری است که ازطریق آن داده‌های مورد نیاز جمع‌آوری و به شکل درستی تفسیر می‌شوند.
همه محققان برای انجام هر نوع تحقیق علمی موظفند از این روشمندی علمی استفاده کنند تا نتایج آنها در جامعه علمی پذیرفته شود. همین روشمندبودن علم است که موجب شده است در حوزه علم سوگیری درکمترین حالت ممکن باشد و محققان در تولید دانش با هم همسو باشند. بنابراین برای هر کار دقیقی باید روش تحقیق در آن را بدانید یا آموزش ببینید.
مراحل روش تحقیق چیست؟
هر پژوهشی باید بر اساس یک روش استاندارد علمی انجام شود که به آن روش تحقیق یا روش پژوهش می‌گویند. این روش شامل چند مرحله است که شما باید آنها را به ترتیب انجام دهید. در این بخش از آموزش روش تحقیق با مراحل و انواع روش تحقیق آشنا خواهید شد.
مرحله اول: تعیین موضوع و سوال پژوهش
در این مرحله، شما باید موضوعی را که می‌خواهید پژوهش کنید مشخص کنید. اگر دانشجوی تحصیلات تکمیلی هستید موضوع باید مربوط به رشته تحصیلی شما و دارای اهمیت علمی و کاربردی باشد. ایتدا باید با مطالعه و جستجو در منابع مرتبط، مشکلات، نیازها، ابهامات و جنبه‌های ناشناخته موضوع را شناسایی کنید.
سپس باید یک یا چند سوال کلیدی را بر اساس این موارد بپرسید که هدف و محور پژوهش را نشان دهند. سوال پژوهش باید دارای ویژگی‌هایی باشد که در بالا ذکر شد. در مورد مثال بالا، سوال پژوهش به این صورت است: آیا بازی‌های رایانه‌ای می‌توانند سبب افزایش استرس، اضطراب و افسردگی در کودکان شوند؟
مرحله دوم: تهیه چارچوب نظری و بررسی منابع
در این مرحله، شما باید نظریه‌ها، مفاهیم، مدل‌ها و اصول مرتبط با موضوع پژوهش را مرور، انتخاب و تبیین کنید. چارچوب نظری موضوع بخشی از طرح پژوهش است که در آن باید پیش‌زمینه علمی و نظری پژوهش برای موضوع موردنظر را ارائه دهید. یعنی با مطالعه منابع معتبر و به‌روز، باید دانش موجود را در مورد موضوع پژوهش جمع‌آوری و ارزیابی کنید. همچنین باید نقاط قوت و ضعف، تفاوت‌ها و شباهت‌ها، فرضیه‌ها و پیش‌بینی‌ها را در مورد موضوع پژوهش شناسایی و تبیین کنید.
توصیه می‌شود منابع خود را به‌صورت صحیح مرجع‌دهی و از هرگونه کپی‌برداری خودداری نمایید. در مورد مثال بالا، باید نظریه‌ها و مدل‌هایی را بررسی کنید که درخصوص رابطه میان بازی‌های رایانه‌ای و سلامت روانی کودکان باشند. همچنین مفاهیمی مانند بازی‌های رایانه‌ای، سلامت روانی، استرس، اضطراب و افسردگی باید تشریح شوند. در نهایت فرضیه خود را ارائه دهید. در مورد مثال بالا، فرضیه پژوهش این است: بازی‌های رایانه‌ای می‌توانند سبب افزایش استرس، اضطراب و افسردگی در کودکان شوند.
مرحله سوم: انتخاب روش و طرح پژوهش
در این مرحله باید روش و طرح پژوهش خود را مشخص کنید. روش پژوهش درواقع روشی است که برای جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها انتخاب می‌کنید و طرح پژوهش برنامه‌ای است که برای اجرای روش پژوهش خود برمی‌گزینید. فراموش نکنید که باید روش و طرح پژوهش خود را بر اساس هدف پژوهش، سؤال، فرضیه، موضوع و منابع پژوهش انتخاب کنید.
انواع روش تحقیق
روش تحقیق می‌تواند بر اساس هدف، نوع داده، رویکرد، استراتژی، زمان و محیط مورد بررسی قرار گیرد. بر اساس این معیارها، روش تحقیق به چند دسته تقسیم می‌شود که در ادامه آموزش روش تحقیق به آنها اشاره می‌کنیم.
۱- بر اساس هدف
روش تحقیق براساس هدف می‌تواند توصیفی، توضیحی، تجربی، تحلیلی، تطبیقی، اثربخشی یا پیش‌بینی باشد.
- توصیفی: به توصیف و شرح وضعیت موجود، بدون تغییر یا دخالت در آن می‌پردازد.
- همبستگی: ارتباط بین عوامل را بر اساس مشاهدات و تحلیل‌های دقیق توضیح میدهد.
- تطبیقی: به مقایسه دو یا چند پدیده با یکدیگر می‌پردازد.
- اثربخشی: به بررسی نتایج و پیامدهای یک برنامه یا سیاست می‌پردازد.
- تجربی: بر اساس تست‌ها، آزمایش‌ها و داده‌های جمع‌آوری‌شده ارزیابی می‌شود.
- تحلیلی: به بررسی عوامل موثر بر یک پدیده در یک وضعیت خاص می‌پردازد.
- پیش‌بینی: به پیش‌بینی روندها و رخدادهای آینده بر اساس الگوها و داده‌های موجود می‌پردازد.
۲- بر اساس نوع داده
روش تحقیق می‌تواند کمّی، کیفی یا ترکیبی باشد.
- روش کمّی به جمع‌آوری و تحلیل داده‌های عددی و آماری و مدل‌سازی آنها می‌پردازد.
- روش کیفی به جمع‌آوری و تحلیل داده‌های متنی و گفتاری و تفسیرهای غیرعددی با هدف درک عمیق موضوعات می‌پردازد.
- روش ترکیبی یا مختلط، رویه‌های کمّی و کیفی را در یک تحقیق با هم ترکیب می‌کند.
۳- بر اساس روش جمع‌آوری داده‌ها
- روش میدانی: در این روش، جمع‌آوری داده‌ها به‌طور مستقیم از محیط یا افراد مورد بررسی صورت می‌گیرد. مثلا داده‌ها ازطریق توزیع پرسشنامه میان افراد یک جامعه آماری جمع‌آوری می‌شود.
- روش کتابخانه‌ای: از منابع مکتوب، اسناد و منابع ثانویه جهت جمع‌آوری داده‌های مورد نیاز استفاده می‌شود.
- روش آزمایشگاهی: یک فرایند سیستماتیک است که در محیط کنترل‌شده یا آزمایشگاهی اجرا می‌شود و از داده‌های جمع‌آوری‌شده به منظور بررسی یک فرضیه یا پرسش تحقیقاتی استفاده می‌کند. این روش به محققان این امکان را میدهد که تأثیر یک متغیر خاص را بر یک پدیده، مورد بررسی قرار دهند.
۴- بر اساس رویکرد
روش تحقیق می‌تواند کاوشی، توضیحی یا تجربی باشد.
- روش کاوشی به بررسی یک پدیده ناشناخته و ایجاد سوالات و فرضیات می‌پردازد.
- روش توضیحی به بررسی رابطه بین دو یا چند متغیر می‌پردازد.
- روش تجربی به بررسی تأثیر یک متغیر مستقل بر یک متغیر وابسته می‌پردازد.
۵- بر اساس استراتژی
روش تحقیق می‌تواند مطالعه موردی، نظریه‌پردازی، پیمایش، آزمایش، اکشن ریسرچ، طرح پژوهشی یا مطالعه اسنادی باشد.
- مطالعه موردی به بررسی عمیق و جامع یک مورد خاص می‌پردازد.
- نظریه‌پردازی به ایجاد یا توسعه یک نظریه بر اساس داده‌های کیفی می‌پردازد.
- پیمایش به جمع‌آوری داده‌های کمّی از یک جامعه یا نمونه می‌پردازد.
- آزمایش به اِعمال یک تغییر بر روی یک متغیر و بررسی اثر آن بر روی یک متغیر دیگر می‌پردازد.
- اکشن ریسرچ به انجام یک فرایند چرخه‌ای از برنامه‌ریزی، عمل، مشاهده و بازنگری برای بهبود یک مسئله عملی می‌پردازد.
- طرح پژوهشی به انجام یک پروژه پژوهشی با استفاده از یک روش منظم و مرتبط می‌پردازد.
- مطالعه اسنادی به بررسی اسناد و منابع مکتوب می‌پردازد.
۶- بر اساس زمان
- روش تحقیق مقطعی به بررسی یک پدیده در یک زمان مشخص می‌پردازد.
- روش تحقیق بلندمدت به بررسی یک پدیده در چندین زمان مختلف می‌پردازد. از این روش همچنین برای انجام تحقیقاتی که در زمان طولانی انجام می‌شوند و تغییرات را باید در طول زمان مشاهده کنند استفاده می‌شود.
۷- براساس ماهیت
- تحقیق بنیادی: به کشف ماهیت اشیا و روابط و نظم میان آنها، بسط نظریه‌ها و توسعه مرزهای دانش می‌پردازد. در این نوع تحقیق‌ها که وقتگیر و دشوارند، داده‌ها یا به روش کتابخانه‌ای (تحقیق بنیادی نظری) و یا به روش تجربی و مشاهده (تحقیق بنیادی تجربی) جمع‌آوری می‌شوند. این نوع روش تحقیق بیشتر توسط دانشگاه‌ها و مراکز علمی انجام می‌شوند.
- تحقیق کاربردی: از نتایج تحقیقات بنیادی استفاده می‌کند تا به کمک روش‌های آزمایشگاهی و عملیاتی به حل مشکلات جوامع بشری و گسترش تکنولوژی یاری رساند. این که چگونه می‌توان مشکل کنکور یا بیکاری یا ترافیک تهران را حل کرد تحقیق کاربردی محسوب می‌شود. این نوع تحقیقات کوتاه‌مدت و اقتصادی‌اند و بنابراین بیشتر توسط سازمان‌ها و کارخانه‌ها و مراکز اقتصادی انجام می‌شوند تا بهره‌وری را افزایش دهند.
- تحقیق عملی: نوعی تحقیق کاربردی است که برای حل مسئله بکار می‌رود. این تحقیقات موردی هستند و خاصیت تعمیم‌پذیری زیادی ندارند. به عنوان نمونه، تلاش برای تشخیص نوع بیماری در بیماران و یافتن راهی برای درمان آنها نوعی تحقیق عملی محسوب می‌شود.
مثال‌هایی از کاربرد روش پژوهش در تحقیقات
هر یک از این انواع روش تحقیق می‌تواند در تحقیقات مختلف به کار رود و بسته به موضوع و شرایط خاص، محققان از ترکیب مختلف این روش‌ها برای بهترین نتایج استفاده می‌کنند. در ادامه آموزش روش تحقیق، چند مثال از هر نوع روش تحقیق ارائه می‌شود.
نمونه‌هایی از روش تحقیق کمّی
روش تحقیق کمّی از داده‌های عددی و آماری برای بررسی یک پدیده استفاده می‌کند. چند نمونه از روش تحقیق کمّی را در زیر بررسی می‌کنیم.
- نظرسنجی: این روش از پرسشنامه‌هایی با سوالات بسته استفاده می‌کند که می‌توانند با اعداد، مقیاس‌ها یا گزینه‌های انتخابی پاسخ داده شوند. مثلا، یک نظرسنجی می‌تواند از شرکت کنندگان بپرسد که از یک تا پنج به یک محصول چه امتیازی می‌دهند.
- آزمایش: این روش از کنترل شرایط و متغیرها برای بررسی تأثیر یک متغیر مستقل بر یک متغیر وابسته استفاده می‌کند. مثلا، یک آزمایش می‌تواند بررسی کند که تغییر دما چه تأثیری بر رشد گیاهان دارد.
- پیمایش: این روش از جمع‌آوری داده‌های کمّی از یک جامعه یا نمونه برای بررسی ویژگی‌ها، رفتارها یا نگرش‌های آنها استفاده می‌کند. مثلا، یک پیمایش می‌تواند بررسی کند که چه تعداد از افراد یک کشور از یک سیاست عمومی حمایت می‌کنند.
نمونه‌هایی از روش تحقیق کیفی
این روش از داده‌های متنی و گفتاری و تفاسیر غیرعددی برای بررسی یک پدیده استفاده می‌کند. چند مثال برای این روش در زیر ارائه شده‌اند:
- مصاحبه: این روش از گفت‌وگوی مستقیم با شرکت‌کنندگان برای جمع‌آوری اطلاعات در مورد تجربیات، احساسات، نظرات یا باورهای آنها استفاده می‌کند. مثلا، یک مصاحبه‌گر می‌تواند از یک فرد بپرسد که چگونه با یک مشکل شخصی مقابله کرده است.
- گروه تمرکز: این روش از گفت‌وگوی گروهی با شرکت‌کنندگان برای جمع‌آوری اطلاعات در مورد یک موضوع خاص استفاده می‌کند. مثلا، یک گروه تمرکز می‌تواند از چند مشتری در مورد نظرات و توقعات آنها از یک محصول جدید بپرسد.
- مطالعه موردی: این روش از بررسی عمیق و جامع یک مورد خاص برای تولید یا تأیید یک نظریه استفاده می‌کند. مثلا، یک مطالعه موردی می‌تواند بررسی کند که چگونه یک سازمان توانسته است یک تغییر سازمانی را با موفقیت پیاده‌سازی کند.
انواع متغیرها در تحقیق
در روش تحقیق، متغیرها نقش مهمی ایفا می‌کنند. متغیرها همان عواملی هستند که با موضوع مورد آزمایش تعامل دارند و بسته به هدف تحقیق باید اندازه‌گیری یا کنترل شوند.
در ادامه آموزش روش تحقیق، انواع متغیرها را با ذکر مثال‌ها توضیح می‌دهم:
-
متغیر مستقل (Independent Variable)
متغیر مستقل نوعی متغیر است که محقق می‌تواند روی آن دستکاری داشته باشد یا به نحوی آن را کنترل کند. به‌عنوان مثال، در یک آزمایش که تأثیر مطالعه بر نمرات آزمون را بررسی می‌کند، مطالعه، متغیر مستقل آزمایش محسوب می‌شود. محققان در این مثال تلاش می‌کنند تا ببینند آیا تغییرات در متغیر مستقل (مطالعه) منجر به تغییرات قابل‌توجهی در متغیر وابسته (نتایج آزمون) می‌شود یا خیر.
-
متغیر وابسته (Dependent Variable)
متغیر وابسته نتایج یا پاسخ‌هایی است که تحت تأثیر متغیر مستقل قرار می‌گیرد. در مثال بالا، نمرات آزمون متغیر وابسته هستند.
-
متغیر میانجی یا تعدیل کننده (Mediator Variable)
این نوع متغیرها در تحقیقات برای توضیح رابطه بین متغیر مستقل و وابسته استفاده می‌شوند. به عنوان مثال، فرض کنید می‌خواهیم بفهمیم چرا مطالعه تأثیر مثبتی بر نمرات آزمون دارد. در اینجا، میانجی می‌تواند متغیری مانند تمرکز دانش‌آموزان باشد که اثربخشی مطالعه را تعدیل می‌کند.
-
متغیر کنترل (Control Variable)
این نوع متغیرها برای کنترل تأثیر متغیرهای دیگر در تحقیق استفاده می‌شوند. به عنوان مثال، در مطالعه تأثیر مطالعه بر نمرات آزمون، سن دانش‌آموزان می‌تواند متغیر کنترل باشد.
-
متغیر مداخله‌گر (Intervening Variable)
این نوع متغیرها در رابطه میان متغیر مستقل و وابسته مداخله می‌کنند. به عنوان مثال، در تحقیقی که تأثیر تغذیه بر عملکرد تحصیلی را بررسی می‌کند، سطح انرژی متغیر مداخله‌گر است.
معیارهای انتخاب نمونۀ پژوهش
برخی از معیارهای مهمی که در روش تحقیق برای انتخاب نمونۀ پژوهش باید مدنظر قرار گیرند عبارتند از:
- هدف و مسئله پژوهش: نمونه باید به گونه‌ای انتخاب شود که بتواند به پاسخگویی به سوالات پژوهش و رسیدن به هدف پژوهش کمک کند. نمونه باید نماینده جامعه آماری و دارای ویژگی‌های مرتبط با موضوع پژوهش باشد.
- نوع و روش پژوهش: نمونه باید به گونه‌ای انتخاب شود که با نوع و روش پژوهش هماهنگ باشد. برای مثال، در پژوهش‌های کمّی، معمولاً از نمونه‌گیری تصادفی یا خوشه‌ای استفاده می‌شود، در حالی که در پژوهش‌های کیفی معمولاً از نمونه‌گیری هدفمند یا قضاوتی استفاده می‌شود.
- حجم و اندازه نمونه: نمونه باید به اندازه کافی بزرگ باشد که بتواند اطلاعات مورد نیاز را تأمین کند و نتایج قابل اعتماد و قابل تعمیمی را ارائه دهد. حجم و اندازه نمونه بستگی به عواملی مانند میزان اطمینان، خطای نمونه‌گیری، تنوع جامعه آماری، روش نمونه‌گیری و منابع موجود دارد.
- اصول اخلاقی: نمونه باید به گونه‌ای انتخاب شود که حقوق و منافع افراد مورد بررسی حفظ شود و از ایجاد هرگونه آسیب به افراد مورد بررسی یا تبعیض پرهیز گردد. پژوهشگر باید از افراد مورد بررسی رضایت‌نامه بگیرد و نسبت به اطلاعات شخصی آنها امانت‌دار باشد.
پاسخ به چند سوال پرتکرار در آموزش روش تحقیق
۱- چگونه سوال پژوهش را بنویسیم؟
سوال پژوهش پرسش مشخصی است که پژوهش قرار است به آن پاسخ دهد. سوال پژوهش باید دارای این ویژگی‌ها باشد: متمرکز بر یک موضوع واحد، قابل تحقیق و بررسی، قابل انجام در محدوده زمانی مشخص، به اندازه کافی تخصصی و خاص، به اندازه کافی پیچیده، مربوط به حوزه مطالعاتی شما و دارای جامعه بسیار گسترده باشد.
۲- چارچوب نظری تحقیق چیست؟
چارچوب نظری بخشی از طرح تحقیق است که در آن پژوهشگر نظریه ها، مفاهیم، مدل‌ها و اصول مرتبط با موضوع پژوهش را مرور، انتخاب و تبیین می‌کند.
۳- چگونه یک سوال پژوهشی خوب تعریف کنیم؟
برای تعریف یک سوال پژوهشی خوب، باید ابتدا موضوع پژوهش را مشخص و سپس با مطالعه منابع مرتبط، مشکلات، نیازها، ابهامات و جنبه‌های ناشناخته آن را شناسایی کنید. در ادامه باید یک یا چند سوال کلیدی را بر اساس این موارد مطرح کنید به طوری که هدف و محوریت پژوهش را نشان دهند.
۴- سوالات پژوهش چند نوع هستند؟
بر اساس نوع پژوهش، سوالات پژوهشی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: سوالات کمّی و سوالات کیفی. سوالات کمّی معمولاً با استفاده از کلماتی مانند چه، چه تفاوتی، چه رابطه‌ای، چه تأثیری، چه میزان و غیره شکل می‌گیرند و به اندازه‌گیری و ارزیابی متغیرها و روابط بین آنها می‌پردازند. سوالات کیفی معمولاً با استفاده از کلماتی مانند چگونه، چرا، چه معنی، چه تجربه‌ای، چه ادراکی و غیره شکل می‌گیرند و به تفسیر و درک عمیق موضوعات و پدیده‌ها می‌پردازند.
۵- یک سوال پژوهشی چه ویژگی‌هایی دارد؟
همانطور که در بالا نیز اشاره شد برخی از ویژگی‌های مهم یک سوال پژوهشی عبارتند از: متمرکز بر یک موضوع واحد، قابل تحقیق و بررسی، قابل انجام در محدوده زمانی مشخص، به اندازه کافی تخصصی و خاص، به اندازه کافی پیچیده، مربوط به حوزه مطالعاتی شما و دارای جامعه بسیار گسترده.
۶- چه روش‌هایی برای جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها در پژوهش‌های کمّی و کیفی وجود دارد؟
برای جمع‌آوری داده‌ها در پژوهش‌های کمّی، می‌توان از روش‌هایی مانند پرسشنامه، آزمون، مقیاس، مشاهده، آزمایش و غیره استفاده کرد. برای تحلیل داده‌ها در پژوهش‌های کمّی، می‌توان از روش‌های آماری مانند روش‌های توصیفی، استنباطی، همبستگی، رگرسیون، تحلیل عاملی و غیره استفاده کرد.
برای جمع‌آوری داده‌ها در پژوهش‌های کیفی، می‌توان از روش‌هایی مانند مصاحبه، گروه تمرکزی، مطالعه موردی، نظریه بنیانی، تحلیل محتوا، تحلیل گفتمان و غیره استفاده کرد. برای تحلیل داده‌ها در پژوهش‌های کیفی، می‌توان از روش‌هایی مانند کدگذاری، تبیین، تفسیر، تولید الگوها و مفاهیم، تحلیل مضمون، تحلیل معنا و غیره استفاده کرد.
۷- چه معیارهایی برای ارزیابی اعتبار و روایی یک پژوهش وجود دارد؟
در این بخش از آموزش روش تحقیق به اهمیت روایی و پایایی در پژوهش خواهیم پرداخت. یکی از شاخصه‌های اصلی روش تحقیق، تعیین روایی و پایایی یک پژوهش است. برای ارزیابی اعتبار و روایی یک پژوهش، می‌توان از معیارهایی مانند صحت، قابل‌اعتمادبودن، تکرارپذیربودن، قابل‌انتقال، تأییدی، تعدیلی، تریانگولیشن، مشارکت، انعکاسی، اخلاقی و غیره استفاده کرد. این معیارها بسته به نوع پژوهش ممکن است متفاوت باشند.
برای مثال، در پژوهش‌های کمّی، معمولاً از معیارهای صحت، قابل‌اعتمادبودن، تکرارپذیربودن و تأییدی استفاده می‌شود. در پژوهش‌های کیفی، معمولاً از معیارهای قابل انتقال، تعدیلی، تریانگولیشن، مشارکت، انعکاسی و اخلاقی استفاده می‌شود.
جایگاه روش تحقیق در نوشتن پایان‌نامه
در نگارش پایان‌نامه، روش تحقیق یکی از ابزارهای مهمی است که به تحقیق‌گر کمک می‌کند دقیق‌تر و سریع‌تر به نتایج مطلوب برسد. در این بخش، محقق باید روشی را انتخاب کند که بهترین اطلاعات را درباره موضوع مورد مطالعه فراهم کند و عوامل مرتبط با آن را مشخص نماید.
در پایان‌نامه‌ها معمولا از روش‌های تحقیق توصیفی، تجربی، تاریخی، میدانی و ترکیبی برای انجام پژوهش بهره می‌گیرند. بهتر است محقق با توجه به موضوع پایان‌نامه و هدف تحقیق، روش مناسب را انتخاب کند. همچنین، در نگارش پایان‌نامه، باید جزئیات اجرای روش تحقیق را به‌طور دقیق توضیح دهد تا خوانندگان بتوانند نتایج را به‌درستی فهمیده و ارزیابی کنند.
در این قسمت از آموزش روش تحقیق، مراحل تدوین یک طرح پژوهشی مانند پایان‌نامه را به صورت گام به گام توضیح می‌دهیم.
۱. طرح فرضیه
- اولین گام در انجام یک کار پژوهشی با هدف شرح یک مسئله، طرح چند فرضیه است. فرضیه نوعی حدس منطقی است که بعدا مورد آزمون قرار می‌گیرد.
- برای طراحی و انجام آزمایش با استفاده از روش علمی، باید فرضیه‌های قابل آزمایشی را تعریف کنیم تا مراحل بعدی آزمایش بر پایه این فرضیات پیش بروند. در زندگی عادی هم وقتی با چالشی روبرو می‌شویم معمولا در گام اول معقول‌ترین پاسخ‌ها را حدس می‌زنیم و سپس آنها را یک به یک تست می‌کنیم تا ببینیم کدام گزینه پاسخ واقعی سوال مورد نظر ماست.
- فرضیه‌ها معمولاً ارتباط بین دو یا چند متغیر را بیان می‌کنند. مثلاً: “افزایش دما عامل تغییر رنگ خرگوش‌هاست.”
- برای اینکه یک فرضیه قابل آزمایش باشد، باید امکان اثبات درستی یا نادرستی فرضیه وجود داشته باشد و نتایج فرضیه قابل‌تکرار باشند.
۲. طراحی آزمایش
پس از تعریف فرضیه، باید طراحی آزمایش را انجام دهیم. طراحی آزمایش شامل تعیین متغیرها، جمع‌آوری داده‌ها و تدوین روش‌های انجام آزمایش می‌شود.
۳. جمع‌آوری داده‌ها
در این مرحله، داده‌ها از راه مشاهده و آزمایش گردآوری می‌شوند. دقت در جمع‌آوری داده‌ها و استفاده از روش‌های دقیق برای اندازه‌گیری مهم است. معیارهای استاندارد جمع‌آوری داده‌ها پس از تعیین روش تحقیق در موضوع مورد نظر مشخص می‌شوند.
۴. تحلیل داده‌ها و آزمون فرضیه‌ها
داده‌ها تحلیل می‌شوند تا نتایج به دست آیند. آزمون فرضیه‌ها با استفاده از ابزارهای آماری انجام می‌شود. هدف از آزمون فرضیه‌ها، تایید یا رد فرضیه‌های مطرح‌شده است.
۵. استنتاج‌ها
با تحلیل داده‌ها و آزمون فرضیه‌ها، به یک سری نتایج می‌رسیم. استنتاج‌ها باید بر پایه داده‌ها و اطلاعات موجود باشند. نتایج صرفا در قالب یک سری اعداد هستند که در قالب جداول و نمودارها نمایش داده می‌شوند. این داده‌ها بعدا باید تفسیر شوند.
۶. تفسیر نتایج
تفسیر نتایج بر اساس معیارهای مشخص و معتبر تعیین‌شده در روش تحقیق انجام می‌شود. پس از تفسیر نتایج، محقق توصیه‌هایی برای کاربردهای عملی پژوهش ارائه میدهد.
۷. انتشار نتایج
نتایج باید به دیگران ارائه شوند تا دانش علمی با دیگران به اشتراک گذاشته شود. انتشار می‌تواند از طریق مقالات علمی، کنفرانس‌ها، کتاب‌ها، گزارش‌ها و … باشد.
در آموزش روش تحقیق شما با چیستی و چگونگی روش پژوهش آشنا شدید و هم‌اکنون می‌توانید از این آموزش برای نوشتن پایان‌نامه استفاده کنید. ما دو آموزش نوشتن رایگان پایان‌نامه یکی متنی و دیگری ویدیویی برای شما تهیه کرده‌ایم. چنانچه قصد دارید پایان‌نامه بنویسید اول راهنمای جامع و گام به گام نوشتن پایان‌نامه را از لینک زیر مطالعه فرمایید.
راهنمای جامع صفر تا ۱۰۰ نوشتن پایان نامه همراه با مثال
پس از مطالعه مقاله بالا، راهنمای جامع آموزش نوشتن پایان‌نامه به صورت ویدیویی را به رایگان از لینک زیر دانلود نمایید. توصیه می‌شود پیش از شروع به نوشتن پایان‌نامه این دوره را مشاهده فرمایید تا با نحوه نوشتن پایان‌نامه آشنا شوید.
چگونه گام به گام یک پایان نامه استاندارد بنویسیم؟ آموزش رایگان + مثال
همکاران ما در سایت آکادمی خرد یک آموزش جامع و گام به گام هم برای همانندجویی و چگونگی کاهش درصد مشابهت متنی در پروروزال‌ها، پایان‌نامه‌ها و مقالات تهیه کرده‌اند که می‌توانید از لینک زیر تهیه فرمایید:
جمع‌بندی
در این مقاله به بررسی چیستی روشمندی علمی و به طور اخص آموزش روش تحقیق پرداختیم و انواع آن را توضیح دادیم. در جهت تکمیل این مباحث، پیشنهاد می‌شود دوره آموزشی رایگان پایان‌نامه‌نویسی را هم دانلود و مشاهده کنید تا با کاربرد روش تحقیق در پایان‌نامه هم آشنا شوید. چنانچه در این حوزه پرسشی داشتید می‌توانید در بخش دیدگاه‌ها بنویسید و اگر به راهنمایی بیشتر و مشاوره نیاز داشتید یا برای نوشتن پروپوزال، پایان‌نامه و مقاله علمی با مشکل مواجهید می‌توانید جهت اخذ وقت یک جلسه مشاوره رایگان درخواست خود را به شماره ۰۹۹۳۴۳۵۳۷۴۴ پیامک کنید تا هماهنگی لازم انجام شود. امیدوارم این مطلب برای شما مفید بوده باشد.
